Lubomirski Jan Tadeusz, krypt. J. T. L., T. X. L., T. Xżę L., T. L., L., XX (1826–1908), działacz ekonomiczny, społeczny i oświatowy, urzędnik władz narodowych w r. 1863 i zesłaniec, historyk. Ur. 24 (lub 28) X w Stanisławowie, gub. mohylewskiej, był wnukiem Ksawerego (zob.), synem Eugeniusza i Marii, córki Tadeusza Czackiego (zob.), bratem Władysława Emanuela (zob.) i Eugeniusza (zob.). Ponieważ matka zmarła przy połogu, a ojciec z powodu choroby nie mógł zajmować się wychowaniem dziecka, Mikołaj I umieścił L-ego w korpusie paziów, skąd przeszedł on do liceum w Carskim Siole, a po jego ukończeniu w r. 1846 służył w gwardii konnej. W r. 1847 udał się na Syberię dla skontaktowania się ze środowiskami polskich zesłańców. Następne lata spędził we Francji i Anglii. W Paryżu odbył bliżej nie określone studia, a zawarta tam bliższa znajomość z Ch. Montalembertem wywarła znaczny wpływ na ukształtowanie jego światopoglądu. Do Warszawy wrócił w r. 1852 i od razu zaangażował się do licznych prac natury ekonomiczno-społecznej. Od r. 1856 współpracował z Warszawskim Tow. Dobroczynności (WTD), najpierw z sekcją ochron, a w l. 1858–9 i 1860–3 był wiceprezesem i prezesem Administracji Ogólnej WTD. Od października 1858 r. pełnił również funkcję przewodniczącego rady szczegółowej Instytutu Oftalmicznego im. Edwarda Lubomirskiego (zob.). Dochodami z dóbr na Wołyniu i posiadłości Mała Wieś w Grójeckiem – wspierał finansowo liczne instytucje i akcje, mające na celu rozwój ekonomiczny i kulturalny kraju. Przed powstaniem położył duże zasługi w krzewieniu oświaty i czytelnictwa w Warszawie. W r. 1861 działały, organizacyjnie związane z WTD, 4 bezpłatne czytelnie jego imienia, a od jesieni t. r. uruchomił, wespół z R. Żulińskim, 14 wieczorowych szkół dla rzemieślników i czeladników, w których uczono języka i literatury polskiej oraz początków matematyki i przyrody. Zorganizował też niedzielne kursy dla służących. T. r. otworzył w Warszawie pierwsze oszczędnościowe kasy groszowe dla najuboższej ludności. Z inicjatywy L-ego i jego nakładem ukazała się w l. 1862 i 1871–6 seria podręczników opracowanych przez specjalistów pod nazwą «Biblioteka Rzemieślnika Polskiego». W listopadzie 1862 r. z inicjatywy L-ego założona została Spółka Zjednoczonych Stolarzy, mająca na celu obronę interesów rzemiosła. W t. r. L. został powołany przez A. Wielopolskiego na członka Rady Wychowania Publicznego.
Politycznie związany był L. z Tow. Rolniczym, którego był członkiem, a następnie ze stronnictwem «białych». Dn. 12 III 1863 M. Langiewicz jako dyktator powołał go na kierownika Wydziału Spraw Zagranicznych. Stanowiska tego jednak L. nie objął z powodu szybkiego Upadku dyktatora. W lipcu na polecenie Rządu Narodowego (RN) objął kierownictwo Komisji Kodyfikacyjnej, zorganizowanej przy Wydziale Spraw Wewnętrznych, której zadaniem było rozpatrywanie i opiniowanie dekretów RN oraz uzupełnianie i rozwijanie wcześniejszych (m. in. i o uwłaszczeniu chłopów). Działalność tej komisji ostro skrytykował J. K. Janowski za «zakrzepły a uporny konserwatyzm». L. mieszkał w pałacu A. Zamoyskiego, z którego rzucona została bomba na namiestnika T. Berga. W związku z tym zamachem L. został aresztowany i uwięziony w cytadeli, wkrótce jednak został zwolniony. W listopadzie 1863 r. R. Traugutt powierzył L-emu funkcję dyrektora Wydziału Spraw Wewnętrznych, lecz już 2 XII został L. aresztowany, osadzony w cytadeli i po czterech dniach zesłany do Niżnego Nowogrodu.
Z zesłania powrócił do Warszawy w r. 1865. Dzięki staraniom L-ego WTD otrzymało od władz w r. 1866 kompleks budynków podominikańskich na ul. Freta oraz podmiejską kolonię w Drewnicy. W l. 1870–95 L. pełnił funkcję prezesa WTD. Jego zabiegi sprawiły, że majątek towarzystwa wzrósł w tym okresie czterokrotnie; wzrosła też kilkakrotnie liczba ochron i czytelni bezpłatnych. L. osłaniał swoim autorytetem nielegalne nauczanie prowadzone w różnych placówkach WTD. W uznaniu zasług został w r. 1896 mianowany członkiem honorowym WTD. W r. 1866 objął ponownie funkcję przewodniczącego Rady Szczegółowej Instytutu Oftalmicznego, a od r. 1870 do śmierci był kuratorem Instytutu. Z jego inicjatywy powstały w r. 1898, zorganizowane przez Instytut, lotne kolumny okulistyczne, udzielające porad lekarskich na prowincji. L. był jednym z głównych inicjatorów założenia Tow. Kredytowego m. Warszawy. Brał udział w opracowaniu statutu, interweniował wielokrotnie u władz w sprawach Towarzystwa, a w l. 1870–1906 pełnił funkcję prezesa Komitetu Nadzorczego. W r. 1870 brał udział w założeniu Banku Handlowego w Warszawie. Był również współzałożycielem w r. 1871 Tow. Wzajemnego Kredytu i przez kilka lat prezesem jego Rady Nadzorczej. W l. 1872–4 współdziałał przy tworzeniu towarzystw zaliczkowo-wkładowych na terenie kraju. Na własną rękę założył takie towarzystwa w Grójcu, Kutnie i Wiskitkach. W Warszawie zorganizował w l. 1871–4 kilka spółek rzemieślniczych: Spółkowy Magazyn Skór Surowych, Magazyny Drzewa Rzemieślników Warszawskich, Spółkę Zjednoczonych Szewców oraz Spółkę Zjednoczonych Krawców.
Współdziałając z Tow. Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych, którego był współzałożycielem, uzyskał L. od władz tereny pod budowę zakładu wychowawczego w Studzieńcu koło Warszawy. Wraz z J. Zamoyskim, J. Natansonem i K. Dietrichem był inicjatorem i założycielem w r. 1875 Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, a następnie do r. 1908 członkiem jego komitetu. Wspólnie z L. Blochem sfinansował w r. 1880 założenie szkoły krawieckiej, zorganizowanej przez Stowarzyszenie Zjednoczonych Majstrów Krawieckich, a w r. 1882 czynił daremne starania o założenie w Warszawie Szkoły Politechnicznej. W l. 1874–85 L. prowadził akcję wydawania podręczników do nauki języka polskiego i historii. Popierał też finansowo działalność oświatową Kazimierza Promyka (K. Prószyńskiego) na wsi, a w majątku swym Mała Wieś założył 4 ochronki, w których prowadzono potajemną naukę czytania i pisania. Interweniował u władz rosyjskich w obronie nauczania religii w języku polskim w szkołach elementarnych, opiekował się też prześladowanymi księżmi unickimi, dając im schronienie w swych posiadłościach. Wystąpił z ostrą krytyką orędzia arcbpa warszawskiego W. Chościak-Popiela, który wzywał w r. 1905 do zaprzestania strajku szkolnego i powrotu młodzieży do szkół rosyjskich.
L. opiekował się zabytkami historycznymi. Kupił ruiny zamku w Iłży i utrzymywał przy nich dozorcę, opiekował się też ruinami zamków w Czersku i Łucku. Gdy w r. 1887 władze zamierzały usunąć z Placu Zamkowego kolumnę Zygmunta pod pozorem, że grozi zawaleniem, L. uzyskał pozwolenie na zastąpienie jej nową, której wzniesieniem zajął się, wraz z L. Górskim, zbierając odpowiednie fundusze i uczestnicząc w kosztach. Prowadził też w r. 1899 pertraktacje o sprowadzenie z Homla wywiezionego tam po powstaniu listopadowym pomnika księcia Józefa Poniatowskiego. Z funduszy składanych przez członków związku rodzinnego, założonego przez L-ego, odnowiona została kaplica Lubomirskich w kościele Dominikanów w Krakowie oraz kupiony w r. 1901 i odrestaurowany zamek w Wiśniczu. L. interesował się sprawami wykopalisk archeologicznych oraz zgromadził znaczny zbiór polskich monet, medali i starodruków. W r. 1898 brał udział w organizowaniu kąpielisk ludowych w Warszawie. W r. 1903 z inicjatywy L-ego powstało w Rzymie Polskie Tow. Dobroczynności, dla którego opracował statut. W r. 1905 współpracował za pośrednictwem adwokata S. Patka z Kołem Obrońców Politycznych w zakresie pomocy więźniom politycznym.
L. jako historyk był pionierem w badaniach nad historią gospodarczą kraju, a szczególnie wsi polskiej. Do ważniejszych jego prac historycznych z tego zakresu należały: Jurysdykcja patrymonialna w Polsce (W. 1861), Trzy rozdziały z historii skarbowości w Polsce 1507–1532 (Kr. 1868), a także obszerne rozprawy drukowane w „Bibliotece Warszawskiej”, jak Rolnicza ludność w Polsce od XVI do XVIII w. (1857–8, 1861–2; odb. W. 1862). Prace L-ego odznaczają się rzetelnością w podejmowaniu osądów i opinii. Publikował również prace omawiające problemy dobroczynności w krajach zachodniej Europy: O prawo wsparcia w Anglii i o podatku, które ono tam spowodowało („Roczniki Gospodarstwa Krajowego” 1857) i O zarządzie wsparcia i dobroczynności w Paryżu („Bibl. Warsz.” 1860). Wydrukował też kilka recenzji oraz wydał tłumaczenie dwu książek z języka francuskiego. W rękopisie pozostawił obszerną pracę o historii kąpielnictwa oraz genealogię rodu Lubomirskich.
Największą zasługą L-ego były wydawane przez niego zbiory źródeł: „Kodeks dyplomatyczny księstwa Mazowieckiego…” (W. 1863), „Księga ziemi czerskiej 1404–1425” (W. 1879), a także zbiory listów Stanisława Żółkiewskiego (Kr. 1868), Teresy Kunegundy Sobieskiej („Bibl. Warsz.” 1877) oraz Aleksandra i Rozalii Lubomirskich („Przegl. Pol.” 1900 II). W l. 1875–9 był redaktorem i wydawcą pięciotomowej „Encyklopedii Rolniczej” (2. wyd. 1888). W r. 1877 zainicjował wydawanie „Encyklopedii Wychowawczej”, której był redaktorem do r. 1894 i autorem kilkudziesięciu haseł (podpisywanych krypt. L. i XX). W uznaniu zasług naukowych L. został wysunięty w r. 1873 jako kandydat na członka Akademii Umiejętności, ale podobnie jak inni kandydaci z zaboru rosyjskiego z powodu protestu rządu carskiego nie uzyskał zatwierdzenia. Dn. 7 VI 1900 otrzymał doktorat filozofii honoris causa nadany przez UJ. W r. 1902 obchodził jubileusz 50-lecia pracy społecznej. Z tej okazji otrzymał złoty medal pamiątkowy wykonany przez I. Łopieńskiego. Zmarł w Warszawie 7 IV 1908. Pochowany został w podziemiach kościoła Św. Krzyża w Warszawie. W r. 1911 Tow. Kredytowe m. Warszawy przekazało Tow. Naukowemu Warszawskiemu sumę 10 000 rubli jako fundusz jego imienia, przeznaczony na prace wydawnicze poświęcone historii Warszawy.
Dn. 15 VI 1863 L. ożenił się z Marią Zamoyską, córką Zdzisława. Żona podążyła za nim na wygnanie do Niżnego Nowogrodu, gdzie urodził się najstarszy syn Zdzisław (zob.). Drugi syn Jerzy zmarł w młodości. L. miał jeszcze córki: Zofię, Helenę, założycielkę towarzystwa «Ratujmy Niemowlęta», Marię i Jadwigę.
Podob. w: Makowski Cz., Profile. Płaskorzeźby osób znakomitych z krótkimi życiorysami, W. 1906 cz. 1; – Estreicher; Nowy Korbut, VIII; Finkel, Bibliografia; Historiografia polska w dobie pozytywizmu (1865–1900), W. 1968 s. 95; Enc. Nauk Polit., W. 1938 III; Enc. Wych.; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN); Boniecki; – Barwiński E., J. T. ks. L., „Kwart. Hist.” 1908 s. 546; Czartoryski R. W., J. T. ks. L., „Kur. Warsz.” R. 118: 1938 nr 103 s. 5–7; Dębicki L., Z żałobnej karty. Ks. T. L., „Czas” R. 61: 1908 nr 99 s. 1–2; Dubiecki M., Romuald Traugutt i jego dyktatura podczas powstania styczniowego 1863–1864, Kijów 1911 s. 129; Hulewicz J., Akademia Umiejętności w Krakowie 1873–1918. Zarys dziejów, Wr.–W. 1958; J. T. ks. L., „Ekonomista” R. 8: 1908 t. 1 s. 433–4; J. T. L., „Czas” R. 61: 1908 nr 83 s. 3; J. T. L., „Wieści z Polski”, R. 6: 1933 nr 4 s. 11–7; K. W., J. T. książę L., „Kur. Warsz.” R. 81: 1901 nr 306 s. 2–3; Kaszewski K., Książe J. T. L., „Bibl. Warsz.” R. 68: 1908 t. 2 z. 2 s. 217–46; Kieniewicz S., Dramat trzeźwych entuzjastów. O ludziach pracy organicznej, W. 1964; tenże, Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Wr. 1956; Knoll B., Dobroczynność w Warszawie, w: Księga Jubileuszowa Kuriera Porannego 1877–1902, W. 1903 s. 207; Kochanowski J. K., J. T. książę L., „Spraw. ze stanu i działalności Tow. Nauk Warsz.” R. 1: 1908 s. 26–8; Maliszewski E., Organizacja powstania styczniowego, W. 1925; Maternicki J., Warszawskie środowisko historyczne 1832–1869, W. 1970; Melanowski H. W., Dzieje Instytutu Oftalmicznego im. Edwarda Lubomirskiego 1823–1944, W. 1948; Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie 1875–1929, W. 1929 s. 5, 11; Nawroczyński B., Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Materiały do jego dziejów w latach 1907–1950, W. 1950 s. 31; o, J. T. ks. L., „Tyg. Ilustr.” R. 42: 1901 nr 46 s. 900–1 (fot.); Pięćdziesięciolecie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie 1875–1925, W. 1926 s. 8, 63; Piętka S., Zawadzki L, Towarzystwo Kredytowe m. Warszawy, W. 1931 s. 8; Przyborowski, Dzieje 1863 r., V; Radlińska H., Z dziejów pracy społecznej i oświatowej, Wr.–W.–Kr. 1964; Rzadkowska H., Marian Langiewicz, W. 1967; Śp. J. T. ks. L., „Książka” R. 8: 1908 nr 4 s. 154; Śp. J. T. ks. L., „Kur. Warsz.” R. 88: 1908 nr 99 wyd. por. s. 3, 8; Tarnowski S., Książę J. T. L. Wspomnienie pośmiertne, „Przegl. Pol.” R. 42: 1908 t. 4 s. 572–7; Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, Pod red. S. Tazbira, W. 1961; – Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, W. 1925; Listy Leopolda Kronenberga do Mieczysława Waligórskiego z 1863 r., Przygotował do druku S. Kieniewicz, Wr. 1955; Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864, Zbiór dokumentów pod red. A. Lewaka, W. 1963 II; Popiel P., Pamiętniki… (1807–1892), Kr. 1927; Proces R. Traugutta, I; Prus B., Kroniki, Oprac. Z. Szweykowski, W. 1955 IV, 1959 VIII, 1960 X, 1967 XVII; Raporty polityczne konsulów generalnych Francji w Warszawie 1860–1864, Wr. 1965; Zdanie sprawy z działań Towarzystwa Dobroczynności…, 1856–95; – AGAD: Arch. z Małej Wsi p. 24 nr 532–539, p. 26 nr 546, 549–550, p. 27 nr 557, 562–568, p. 28 nr 577–580, 582–585, 589–593, 595–596, p. 29 nr 603, Tymczasowa Komisja Śledcza vol. 5 k. 6 poz. 27; Arch. UJ: S. II 949; B. Narod.: rkp. 7055; B. Ossol.: rkp. 6007/II, 6010/II, 6217/II, 7657/I, II, III, 7679/II; Materiały rodzinne w red. PSB; – Informacje ustne wnuczki Julii Morawskiej i materiały w posiadaniu rodziny.
Stanisław Konarski